Метафоричне вимірювання швидкоплинності часу в білоруській фразеології

Abstract

Анатацыя. Зварот да фразеалогіі беларускай мовы дыктуецца сучаснымі тэндэнцыямі працэсаў глабалізацыі, якія пагражаюць нівеліроўку нацыянальных каштоўнасцяў, нацыянальна-культурных адрозненняў беларусаў, у сувязі з чым узрастае роля мовы і асабліва яго фразеалагічных адзінак, якія выступаюць злучальным звяном паміж мовай і культурай народа, адзінкамі «мовы» культуры беларускага народа. Фразеалагічныя адзінкі фіксуюць, захоўваюць і перадаюць без змянення формы і зместу культурную інфармацыю, выпрацаваную народам і закладзеную ў мінулым як спосаб замацавання і атрымання ведаў, як сродак вобразна і сціснута прадставіць найбольш важныя бакі жыцця народа і, самае галоўнае, як сродак засвоіць уласцівыя і характэрныя беларусам маральныя і духоўныя каштоўнасці, агульначалавечае і нацыянальна адметнае. Асаблівую цікавасць уяўляе такая універсальная катэгорыя як час, як асобны канцэпт карціны свету беларусаў, прадстаўлены ў беларускай фразеалогіі безлічнае і разнастайна. У артыкуле на матэрыяле фразеалагізмаў беларускай мовы з агульным значэннем ‘хутка’ усталёўваецца ролю метафары ў стварэнні вобразаў адзінак для навочнага абазначэння, характарыстыкі і ацэнкі хуткасны працягласці часу, выяўляюцца культурная канатацыя, устойлівае каштоўнасны змест культуры, яе катэгорый і сэнсаў, ўзаемадзеяння мовы і культуры ў дыяпазоне культурна-нацыянальнай самасвядомасці. У выніку аналізу фразеалагізмаў і інтэрпрэтацыі іх вобразных уяўленняў аб шпаркасці часу выяўляецца перш за ўсё часовая ацэнка дзеянняў самога чалавека, а наяўнасць сінанімічных адзінак з агульным значэннем ‘хутка’ сведчыць аб градацыі агульнага значэння, дыферэнцыяцыі ў адпаведнасці з вобразам семантычнага адцення, стылістычнай асаблівасці ўжывання і аб шырокім дыяпазоне нацыянальна-культурнай падставы вобразаў адзінак для прадстаўлення адной характарыстыкі абстрактнага паняцця пра час – яго хуткацечнасці як якаснай ацэнцы падзей, якія адбываюцца дзеянняў. Ключавыя словы: фразеалогія, час, хутка, код культуры, метафара, вобраз, нацыянальна-культурная канатацыя, ацэнка, семантыка, градацыя.

Abstract. The appeal to the phraseology of the Belarusian language is dictated by modern trends of globalization processes that threaten to level national values, national and cultural distinctions of Belarusians, thereby the role of each language and especially its phraseological units that act as a connecting link between the language and culture of people, the units of the “language” of culture of Belarusians. Phraseological units record, preserve and transmit without changing the form and content of the cultural information developed by the people and laid down in the past as a way of consolidation and gaining knowledge as a means of presenting of the most important aspects of people’s lives both figuratively and briefly; and more important means to master the inherent and specific Belarusian moral and spiritual values of Belarusians, both universal and distinctive nationally. Such a universal category as time is of particular interest, as a separate concept of the picture of the world of Belarusians, presented in Belarusian phraseology in numerous and varied ways. The article, based on the phraseological units of the Belarusian language with the general meaning “quickly”, establishes the role of metaphor in creating images of units to clearly indicate, characterize and evaluate the speed of time, reveals the cultural connotation, the stable value content of culture, its categories and meanings, the interaction of language and culture in range of cultural and national identity. As a result of the analysis of phraseological units and the interpretation of their figurative ideas about the speed of time, first of all, a temporary assessment of the actions of the person is revealed, and the presence of synonymic units with a common meaning of ”quickly” indicates a gradation of the general meaning, differentiation in accordance with the image of the semantic shade, stylistic features of use and a wide range of national-cultural foundations of unit images to represent one characteristic of the abstract concept of time – its transience as a qualitative assessment of ongoing activities. Keywords: phraseology, time, fast, cultural code, metaphor, image, national-cultural connotation, assessment, semantics, gradation.

Анотація. Звернення до фразеології білоруської мови продиктоване сучасними тенденціями глоба- лізації, які загрожують нівелюванням національних цінностей, національними та культурними відміннос- тями білорусів, у зв’язку з чим зростає роль мови та особливо її фразеологічних одиниць, які виступають сполучною ланкою між мовою й культурою народу, одиницями “мови” культури білоруського народу. Фра- зеологічні одиниці записують, зберігають та передають, не змінюючи форми та змісту культурної інфор- мації, виробленої людьми та закладеної в минулому як спосіб консолідації та здобуття знань, як засіб об- разно і стисло подати найважливіші аспекти життя людей і, що найголовніше, як засіб пізнання властивих і характерних для білорусів моральних і духовних цінностей, як загальнолюдських, так і національних самобутніх. Особливий інтерес представляє така універсальна категорія, як час, оскільки окрема концепція картини світу білорусів, представлена в білоруській фразеології, незліченна і різноманітна. У статті встановлено роль метафори у створенні образів одиниць для візуального позначення харак- теристик та оцінки швидкоплинності часу, розкрито культурний підтекст, стабільне значення культури, її категорії та значення, взаємодія мови та культури в діапазоні культурної та національної ідентичності. Унаслідок аналізу фразеологізмів та інтерпретації відтворення в них образних уявлень про швидко- плинність часу з’ясовується перш за все оцінка часу дій людини, а наявність синонімічних одиниць із загальним значенням ‘швидко’ свідчить про градацію загальної цінності, диференціацію за образом семан- тичного відтінку, про широкий спектр національно-культурних основ одиниць, що представляють єдину характеристику абстрактного поняття часу – його швидкоплинність як якісну оцінку подій. Ключові слова: фразеологія, час, швидко, код культури, метафора, образ, національно-культурна ко- нотація, оцінка, семантика, градація.