Адэтнанімічныя ўтварэнні ў анамастычнай прасторы Беларусі

Abstract

Анатацыя. Артыкул прысвечаны апісанню анамастычных найменняў, што маюць у сваім складзе этнонімы белару́с, го́т, жамо́йд, каца́п, мадзя́р, манго́л, пшэ́к, фі́н, францу́з, чарке́с, яўрэ́й, амерыка́нец і функцыянуюць у гаворках Беларусі. Мэтай артыкула з’яўляецца выяўленне этнонімаў і адэтнанімічных утварэнняў, якія зафіксаваны ў гаворках Беларусі, вызначэнне іх лінгвістычнага статусу, правядзенне лексіка-семантычнага і структурна-словаўтваральнага аналізу, усталяванне сувязяў уласна этнанімічнага матэрыялу з мікратапонімамі і антрапонімамі. Рэалізацыя мэты патрабуе вырашэння наступных задач: выявіць анамастычныя адзінкі, што маюць у сваім складзе этнонім, даць ім кароткую характарыстыку; сабраць і сістэматызаваць фактычны матэрыял (мікратапонімы і антрапонімы, утвраныя ад этнонімаў) метадам суцэльнай выбаркі з анамастычных і іншых слоўнікаў, манаграфій, навуковых прац, серыі кніг-хронік “Памяць”; зрабіць класіфікацыю адэтнанімічных мікратапонімаў і антрапонімаў, апісаць іх структурна-словаўтваральныя, лексіка- семантычныя асаблівасці. Прааналізаваны асноўныя працы, даследаванні вядомых навукоўцаў Беларусі ў галіне анамастыкі (М. Бірыла, Ю. Гурская, Г. Мезенка, А. Рагалеў, В. Шур і г. д.); паказаны падыходы да вывучэння анамастычных адзінак; выяўлены праблемныя анамастычныя адзінкі, аналіз якіх не знайшоў дэталёвага апісання і застаўся пазаўвагай даследчыкаў. Усяго зафіксавана 66 назваў, выяўленыя адзінкі былі размешчаны па іх значэнню ў группы: антрапонімы (32), аронімы (8), аграонімы (3), мікратапонімы (6), драмонімы (4), гадонімы (10), некронім (2), дрымонім (1). Адэтнанімічныя мікратапонімы, выяўленыя намі, у сваёй большасці – гэта складаныя, двухслоўныя адзінкі (20 фіксацый), для якіх характэрна лексікалізацыя спалучэнняў з двух кампанентаў (суб’ектаў і атрыбутаў). Ключавыя словы: гаворки Беларусі, етнонім, онім, антрапонім, мікратапонім, аграонім, аронім, эргонім, дрымонім, драмонім, некронім, віконім, тапонім, анамастычныя адзінкі, народ, апелятыў, фармант, трансанімізыцыя, адэтнанімічнае ўтварэнне, спосаб утварэння.

ВІДЕТНОНІМІЧНІ УТВОРЕННЯ В ОНОМАСТИЧНОМУ ПРОСТОРІ БІЛОРУСІ Анотація. Стаття присвячена опису найменувань, що мають у своєму складі етноніми білорус, гот, жамойд, ка- цап, мадяр, монгол, пшек, фін, француз, черкес, єврей, американець і функціонують у говорах Білорусі. Метою статті є виявлення етнонімів і відетнонімічних утворень, зафіксованих у говірках Білорусі, визначення їх лінгвістичного статусу, проведення лексико-семантичного і структурно-словотвірного аналізу, встановлення зв’язків власне етнонімічного матеріалу з мікротопонімами й антропонімами. Реалізація мети вимагає вирішення таких за- вдань: виявити одиниці, що мають у своєму складі етнонім, дати їм коротку характеристику; зібрати і систематизувати фактичний матеріал (мікротопоніми й антропоніми, утворені від етнонімів) методом суцільної вибірки з ономастичних та інших словників, монографій, наукових праць, серії книг-хронік «Пам’ять»; запропонувати класифікацію відет- нонімічних мікротопонімів і антропонімів, описати їх структурно-словотвірні, лексико-семантичні особливості; про- аналізувати основні роботи, дослідження відомих учених Білорусі (М. Бірілло, Ю. Гурська, Г. Мезенко, А. Рогальов, В. Шур та ін.). Представлено підходи до вивчення онімів; виявлено проблемні ономастичні одиниці, аналіз яких не знайшов детального опису і залишився поза увагою дослідників. Усього зафіксовано 66 назв, виявлені одиниці були розподілені за їх значенням у групи: антропоніми (32), ороніми (8), агрооніми (3), мікротопоніми (6), дромоніми (4), годоніми (10), некроніми (2), дремонім (1). Більшість відетнонімічних мікротопонімів ‒ це складні, двослівні одиниці (20 фіксацій), для яких характерна лексикалізація поєднань із двох компонентів (суб’єктів і атрибутів). Ключові слова: говірки Білорусі, етнонім, онім, антропонім, мікротопонім, агроонім, оронім, ергонім, дримо- нім, дромонім, некронім, віконім, топонім, формант, трансонімізація, відетнoмічне утворення.

ADETHNONYMIC FORMATIONS IN THE ONOMASTIC SPACE OF BELARUS Abstract. The article is devoted to the description of onomastic names that have the ethnonyms Belarusian, Goth, Zhamoyd, katsap, Magyar, Mongol, pshek, Finn, French, Circassian, Jew, American and function in the dialects of Belarus. The purpose of the article is to identify ethnonyms and adetnonymic formations that are recorded in the dialects of Belarus, to determine their linguistic status, to conduct lexical-semantic and structural-word-formation analysis, to establish the links of the actual ethnonymic material with microtoponyms and anthroponyms. The implementation of the goal requires solving the following tasks: to identify onomastic units that have an ethnonym in their composition, to give them a brief description; to collect and systematize the actual material (microtoponyms and anthroponyms, taken from ethnonyms) by the method of a whole sample from onomastic and other dictionaries, monographs, scientific works, a series of books-chronicles «memory»; to make a classification of adetnonymic microtoponyms and anthroponyms, to describe their structural-word-forming, lexical-semantic features. The main works and studies of well-known Belarusian scientists in the field of onomastics (M. Birillo, Yu. Gurskaya, G. Mezenko, A. Rogalev, V. Shur, etc.) are analyzed; approaches to the study of onomastic units are shown; problematic onomastic units are identified, the analysis of which did not find a detailed description and remained the envy of researchers. A total of 66 names were recorded, the discovered units were arranged according to their meaning in the group: anthroponyms (32), oronyms (8), agroonyms (3), microtoponyms (6), dramonyms (4), godonyms (10), necronyms (2), dremonym (1). Adetnonymic microtoponyms, expressed by us, are mostly complex, two-word units (20 fixations), which are characterized by lexicalization of combinations of two components (subjects and attributes). Keywords: dialects of Belarus, еthnonym, onym, anthroponym, microtoponym, agroonym, oronym, ergonym, dremonym, dramonym, necronym, viconym, toponym, formant, transonymization, adetnimic education.