Рэпрэзентацыя камунікатыўных мадэлей беларускага аўктарыяльнага наратыву

Abstract

Aнотація. У статті на великому фактичному матеріалі прозових текстів білоруських класиків початку, середини та кінця ХХ століття проведено аналіз мовних засобів репрезентації взаємодії різних суб’єктів аукторіального нарати- ву. Розглянуто авторські відступи як композиційні компоненти тексту з актуалізацією його дистаксії, або порушення послідовності. Визначено семантичні зв’язки, що контамінують авторську та персонажну точки зору через зіставлення та протиставлення. Продемонстровано особливість утворення інваріантних моделей комунікації наратора та читача, автора та читача на основі граматичних засобів та належність інваріантних моделей до зовнішньої діалогізації. Про- аналізовано динаміку комунікативного простору прозового дискурсу ХХ століття на основі ідіостилів письменників. Актуальність дослідження полягає у виділенні та розгляді специфіки створення комунікативності не лише між автором та наратором, а й між автором та персонажем, наратором та читачем, автором та читачем, що дозволяє осмис- лити різноманіття комунікативного простору художнього дискурсу. Метою статті є розширення комунікативної можливості аукторіального наративу на рівні розгляду мовної репре- зентації не лише моделі «автор–наратор», а й моделей «автор–персонаж», «наратор–читач», «автор–читач» у творах відомих білоруських письменників. З поставленої мети випливають такі завдання: розмежувати текстові сегменти багаторівневих мовних інстанцій прозового твору; проаналізувати мовну репрезентацію взаємодії суб’єктів художньо- го дискурсу; виявити специфіку ідіостилів письменників на основі імпліцитної діалогізації та її мовного вираження. На основі проведеного дослідження виявлено особливість створення та реалізації комунікативності в аукторіаль- ному наративі різних часових періодів ХХ століття, визначено схожість та відмінність у мовній організації та взаємодії текстових суб’єктів залежно від специфіки ідіостилів письменників. Ключові слова: автор, наратор, персонаж, читач, аукторіальний дискурс, комунікативна модель.

Abstract. In the article, based on a large factual material of the prose texts of the Belarusian classics of the beginning, middle and end of the 20th century, an analysis of the linguistic means of representing the interaction of various subjects of the auctorial narrative is carried out. The author’s digressions are considered as compositional components of the text with the actualization of its distaxia, or violation of the sequence. The semantic connections that contaminate the author’s and character’s points of view through comparison and opposition are determined. The peculiarity of the formation of invariant communication models of the narrator and the reader, the author and the reader on the basis of grammatical means and the belonging of the invariant models to external dialogization are shown. The dynamics of the communicative space of the prose discourse of the 20th century is analyzed on the basis of the idiostyles of the writers. The relevance of the study lies in highlighting and considering the specifics of creating communication not only between the author and the narrator, but also between the author and the character, the narrator and the reader, the author and the reader, which makes it possible to comprehend the diversity of the communicative space of artistic discourse. The purpose of the article Is to expand the communicative possibility of the audience narrative at the level of considering the linguistic representation of not only the “author-narrator” model, but also the “author-character”, “narrator-reader”, “authorreader” models in the works of famous Belarusian writers. The following tasks follow from the goal set: to distinguish between text segments of multi-level speech instances of a prose work; analyze the linguistic representation of the interaction of subjects of artistic discourse; to reveal the specifics of writers’ idiostyles on the basis of implicit dialogization and its linguistic expression. On the basis of the study, a feature of the creation and implementation of communicativeness in the auctorial narrative of different time periods of the 20th century was revealed, similarities and differences in the language organization and interaction of text subjects were determined, depending on the specifics of the idiostyles of writers. Keywords: author, narrator, character, reader, audience discourse, communicative model.

Анатацыя. У артыкуле на вялікім фактычным матэрыяле празаічных тэкстаў беларускіх класікаў пачатку, сярэд- зіны і канца ХХ ст. праведзены аналіз моўных сродкаў рэпрэзентацыі ўзаемадзеяння розных суб’ектаў мастацкага аўктарыяльнага наратыву. Разгледжаны аўтарскія адступленні як кампазіцыйныя кампаненты тэксту з актуалізацыяй яго дыстаксіі, або парушэння паслядоўнай лінейнасці маўлення. Вызначаны семантычныя сувязі, якія кантамінуюць аўтарскі і персанажны пункты гледжання праз супастаўленне і супрацьпастаўленне. Паказана асаблівасць утварэння інварыянтных мадэлей камунікацыі паміж наратарам і чытачом, аўтарам і чытачом на аснове граматычных сродкаў (дэйктыкаў, дзеясловаў загаднага ладу і сумеснага дзеяння) і прыналежнасць інварыянтных мадэлей да знешняй ды- ялагізацыі. Прааналізавана дынаміка камунікатыўнай прасторы празаічнага дыскурсу ХХ ст. на аснове ідыястыляў пісьменнікаў. Актуальнасць даследавання заключаецца ў вылучэнні і разглядзе спецыфікі стварэння камунікатыўнасці не толькі паміж аўтарам і наратарам, а і паміж аўтарам і персанажам, наратарам і чытачом, аўтарам і чытачом, што дазва- ляе асэнсаваць разнастайнасць дынамікі камунікатыўнай прасторы мастацкага дыскурсу. Мэтай артыкула з’яўляецца пашырэнне камунікатыўнай магчымасці аўктарыяльнага наратыву на ўзроўні раз- гляду моўнай рэпрэзентацыі не толькі мадэлі «аўтар – наратар», а і мадэлей «аўтар – персанаж», «наратар – чытач», «аўтар – чытач» у творах вядомых беларускіх пісьменнікаў. З пастаўленай мэты вынікаюць наступныя задачы: раз- межаваць тэкставыя сегменты рознаўзроўневых маўленчых інстанцый празаічнага твора; прааналізаваць моўную рэ- прэзентацыю ўзаемадзеяння суб’ектаў мастацкага дыскурсу; выявіць спецыфіку ідыястыляў пісьменнікаў на аснове імпліцытнай дыялагізацыі і яе моўнага выражэння. На аснове праведзенага даследавання выяўлена адметнасць стварэння і рэалізацыі камунікатыўнасці ў аўкта- рыяльным наратыве розных часавых перыядаў ХХ ст., вызначана падабенства і адрозненне ў моўнай арганізацыі і ўзаемадзеянні тэкставых суб’ектаў у залежнасці ад спецыфікі ідыястыляў пісьменнікаў. Ключавыя словы: аўтар, наратар, персанаж, чытач, аўктарыяльны дыскурс, камунікатыўная мадэль.